Σελ. 13561 , Τεύχος 215 , Έτος 1999, ΔΑΥΛΟΣ
Ο ΑΣΤΡΟΦΥΣΙΚΟΣ κ. ΜΑΝΟΣ ΔΑΝΕΖΗΣ ΜΙΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΕΠΕΡΑΣΤΗ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ
«Μία Προσωκρατική Κοσμολογική Πρόταση» είναι ο τίτλος της σημαντικής εργασίας τεσσάρων αστροφυσικών του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία αποκαλύπτει ότι, πριν από 27 και πλέον αιώνες οι αρχαίοι Έλληνες περιέγραφαν με ακρίβεια την γέννηση του Σύμπαντος και με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, που μας «αποκαλύπτουν» οι σύγχρονες επιστήμες της Αστροφυσικής και της Κοσμολογίας. Η κοσμολογική άποψη που διατυπώνει σήμερα ο Στήβεν Χώκιν, διατυπώθηκε στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. από έναν από τους μεγαλύτερους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας, τον Αλκμάνα. Γεγονός που σημαίνει, ότι η άποψη είναι ασφαλώς προγενέστερή του.
Ο «Δαυλός» συνάντησε τον επίκουρο καθηγητή Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Μάνο Δανέζη, ο οποίος, στη συνέντευξή που μας παραχώρησε, ομιλεί για την σημαντική αυτή εργασία, καταρρίπτει μύθους που ανατράπηκαν από την σύγχρονη Φυσική αλλά διδάσκονται ακόμη από το παγκόσμιο εκπαιδευτικό σύστημα, επισημαίνει τη αναγκαιότητα μελέτης των αρχαίων κλασσικών από τους σύγχρονους επιστήμονες και φωτίζει το μυστήριο του μη αισθητού από τον άνθρωπο Σύμπαντος ή Συμπάντων, όπως το είχαν προβλέψει ο Πλάτων, ο Ηράκλειτος, ο Δημόκριτος και ο Παρμενίδης. Με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε, συνοψίζει ο κ. Δανέζης, ότι οι πρόγονοί μας είχαν φθάσει στη σύλληψη των βασικών αρχών, που διέπουν τη λογική των σύγχρονων θετικών επιστημών.
Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ Μ. ΔΑΝΕΖΗ
Νάνσυ Μπίσκα: κ. Δανέζη όλοι μας ακούμε και διαβάζουμε για τα επιτεύγματα της σύγχρονης Φυσικής και Αστροφυσικής, χωρίς πολλές φορές να τα αντιλαβανόμαστε λογικά και πρακτικά. Θα μας εξηγήσετε κάποια πράγματα για τους νέους ορίζοντες, που ανοίγονται από την Φυσική και την Αστροφυσική;
Μάνος Δανέζης: Για να κατανοήσουμε την σύγχρονη Φυσική και Αστροφυσική θα πρέπει ν’ αντιληφθούμε ότι άλλαξαν τα επόμενα τρία βασικά δεδομένα, τα οποία καθώριζαν την έννοια «επιστήμη» από το 1700 μ. Χ μέχρι σήμερα:
Μέχρι πρόσαφατα, η έννοια της ανθρώπινης λογικής, της λογικής που ανέπτυξε ο άνθρωπος μέσω των αισθήσεών του, ταυτιζόταν με την επιστημονική λογική. Τώρα πλέον η σύγχρονη επιστημονική σκέψη διαφοροποιείται όλο και περισσότερο από την «κοινή ανθρώπινη λογική», έτσι ώστε, όποιος δεν έχει εκπαιδευτεί από μικρός σε αυτήν, να μην μπορεί να κατανοήσει την αλήθεια των φυσικών γεγονότων που περιγράφονται από την σύγχρονη Φυσική Θεωρία. Το κακό βέβαια είναι ότι το παγκόσμιο εκπαιδευτικό σύστημα, δεν βοηθάει προς αυτή την κατεύθυνση.
Το δεύτερο δεδομένο που ανατράπηκε από τη σύγχρονη Φυσική, είναι η έννοια της «ύλης», όπως αυτή γινόταν αντιληπτή από τις αισθήσεις μας, και αποτελούσε το αντικείμενο επεξεργασίας της εφηρμοσμένης επιστήμης. Μαζί με τη έννοια της ύλης, ξεπεράστηκε και η Νευτώνεια Φυσική, με βάση την οποία μελετούσαμε το Σύμπαν, και αντικαταστάθηκε από την Σχετικιστική και Κβαντική Φυσική.
Νάνσυ Μπίσκα: Μπορείτε να μας το εξηγήσετε αυτό;
Μάνος Δανέζης: Για το θέμα αυτό, αναφέρει ο Τσαρλς Μιούζες στο βιβλίο του “Συνείδηση και Πραγματικότητα” τα εξής: «ένα δέντρο, ένα τραπέζι, ένα σύννεφο, μια πέτρα… όλα αυτά διαλύονται από την επιστήμη του 20ου αιώνα, σε κάτι που συνίσταται από το ίδιο υλικό. Αυτό το κάτι είναι ένα συνονθύλευμα στροβιλιζόμενων σωματιδίων, που υπακούουν στους νόμους της Κβαντικής Φυσικής. Τούτο σημαίνει ότι όλα τα αντικείμενα που μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι απλές τρισδιάστατες εικόνες που σχηματίζονται από κύματα, κάτω από την επίδραση ηλεκτρομαγνητικών και πυρηνικών διαδικασιών».
Ομοίως η ύλη για τη θεωρία της Σχετικότητας δεν είναι πλέον το αναλλοίωτο σύμπλεγμα μορίων του Νεύτωνα, αλλά ένα πύκνωμα ενός ενεργειακού ρεύματος. Στο πλαίσιο του χωροχρόνου του Αϊνστάιν, η ύλη δεν αποτελεί μια ξεχωριστή οντότητα, αλλά είναι μια ιδιομορφία του πεδίου. Ένα σωματίδιο δεν είναι τίποτα άλλο από ένας κινούμενος στρόβιλος μέσα στο χώρο. Αυτό λοιπόν που μέχρι σήμερα αντιλαμβανόμαστε σαν απτή και εξατομικευμένη ύλη, για την σύγχρονη Φυσική δεν είναι παρά ένα ψευδές κατασκεύασμα των αισθήσεών μας.
Δικαιώνονται ο Πλάτων και οι Προσωκρατικοί
Νάνσυ Μπίσκα: Όσα αναφέρατε κ. Δανέζη μας δημιουργούν την αίσθηση, ότι εκτός των άλλων άλλαξε το φιλοσοφικό υπόβαθρο των θετικών επιστημών;
Μάνος Δανέζης: Έχετε δίκιο. Από το 1700 μ.Χ. και έπειτα η επικράτηση του Αριστοτελισμού σε βάρος του Πλατωνισμού στην Δυτική Ευρώπη δημιούργησε το καθεστώς θεοποίησης της ύλης και των εφαρμογών της, δημιουργώντας αυτό που σήμερα λέμε σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό. Κυριάρχησε ο πραγματισμός του κόσμου των αισθήσεων και μια λογική που στηριζόταν στην εμπειροκρατεία. Ο μη αντιληπτός στις αισθήσεις μας αλλά υπαρκτός κόσμος των ιδεών του Πλάτωνα, και η θεωρία απεικόνισης τους στις υλικές αισθητές μορφές, μη έχοντας τότε καμιά επιστημονική στήριξη και τεκμηρίωση, έγινε εύκολη λεία της Αριστοτελικής πρακτικής σκέψης. Σήμερα όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει και μάλλον ο Πλατωνισμός παίρνει μια πανηγυρική ρεβάνς. Η επιστήμη γνωρίζει ότι το Σύμπαν μας, όπως ακριβώς πίστευε και ο Πλάτων, είναι μη αισθητό λόγω του γεγονότος ότι περιγράφεται από μια μη Ευκλείδειο γεωμετρία, και ότι οι μορφές και τα σχήματα που αντιλαμβανόμαστε δεν αποτελούν παρά ψευδείς απεικονίσεις, άλλων, πραγματικών μεν αλλά μη αισθητών γεγονότων, που τυπώνονται σαν σκιές πάνω σε μικρά κομματάκια του χώρου, που οι αισθήσεις μας έχουν τη δυνατότητα να τα αντιλαμβάνονται.
Ομως δεν είναι μόνο ο Πλάτων που είχε προβλέψει τη νέα φυσική πραγματικότητα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε και τους, Ηράκλειτο, Δημόκριτο και Παρμενίδη, που δίδασκαν ότι αυτά που φαίνονται στις αισθήσεις δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, αλλά δημιουργούνται μόνο στην φαντασία των ανθρώπων, και ακόμα ότι η γνώση που προέρχεται από τις αισθήσεις είναι ψευδής και ότι μόνο η διανοητική σύλληψη των πραγμάτων μας οδηγεί στην συμπαντική αλήθεια.
Με βάση τα προηγούμενα μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, πως οι αρχαίοι μας πρόγονοι είχαν φθάσει πριν από εμάς στη σύλληψη των βασικών αρχών, που διέπουν τη λογική των σύγχρονων θετικών επιστημών.
Νάνσυ Μπίσκα: Εν τέλει κ. Δανέζη πως πιστεύει η σύγχρονη Αστροφυσική ότι είναι δομημένο το Σύμπαν μας;
Μάνος Δανέζης: Όσο και αν φαίνεται περίεργο, οι πλέον προχωρημένες κοσμολογικές απόψεις της εποχής μας (θεωρίες των Linde, Lee Smolin κ. α.) συμφωνούν με τις απόψεις των προσωκρατικών φιλοσόφων, όπως του Αναξίμανδρου, του Αναξαγόρα, του Δημόκριτου, του Διογένη του Απολλωνιάτη, ότι το Σύμπαν μας αποτελείται από ένα μεγάλο αριθμό ανεξάρτητων μεταξύ τους κόσμων, που είτε συνυπάρχουν και ο ένας δεν γίνεται αντιληπτός από τον άλλο, είτε υπήρξαν ή θα υπάρξουν στο παρελθόν ή το μέλλον αντίστοιχα. Σύμφωνα με τις απόψεις αυτές, ο χώρος του Σύμπαντος παρομοιάζεται σαν ένας χώρος φυσαλlίδων, που κάθε μια από αυτές αντιστοιχεί σε έναν ανεξάρτητο κόσμο, με διαφορετικούς φυσικούς νόμους και μαθηματικές δομές. Όπως αντιλαμβάνεσθε, με βάση τα προαναφερόμενα, η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης, η θεωρία που σήμερα πιστεύουμε ότι περιγράφει τον τρόπο δημιουργίας του Σύμπαντος, περιγράφει απλώς την δημιουργία μιας και μοναδικής φυσαλλίδας, αυτής που μέσα της υπάρχουμε.
Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, τη θεωρία των υπερχορδών, εκτός του δικού μας Σύμπαντος μπορούμε να προβλέψουμε την ύπαρξη ενός δεύτερου παράλληλου προς το δικό μας Σύμπαντος, το οποίο υλοποιείται στα πλαίσια άλλων διαστάσεων. Το παράλληλο αυτό Σύμπαν δεν είναι δυνατόν να το αντιληφθούμε μέσω των αισθήσεών μας αλλά ίσως εμμέσως, μέσω των βαρύτιμων δυνάμεων που ασκεί πάνω στο δικό μας Σύμπαν. Όπως είναι φανερό μια νέα εποχή ανοίγει για την Αστροφυσική, αλλά και για την δικαίωση της κλασικής Ελληνικής Σκέψης.
Μία καταπληκτική πρόταση του Αλκμάνος (7ος αι. Π. Χ.)
Νάνσυ Μπίσκα: Με μία ομάδα συναδέλφων σας ανακοινώσατε, σε πανευρωπαϊκό συνέδριο μια εργασία, που συνδέει μια παλαιότερη κοσμολογική άποψη, του λυρικού ποιητή Αλκμάνος, για τον τρόπο γεννήσεως του Σύμπαντος, με πρόσφατα διατυπωθείσες κοσμολογικές απόψεις. Ποιο ήταν το ακριβές περιεχόμενο της εργασίας σας και πώς ανακαλύψατε το κείμενο του Αλκμάνος;
Μάνος Δανέζης: Ο εντοπισμός του κειμένου του Αλκμάνος έχει μια μικρή ιστορία. Μελετώντας με τους συναδέλφους μου Στράτο Θεοδοσίου, Μαργιέλα Σταθοπούλου, Θεοφάνη Γραμμένο και μια ομάδα φοιτητών μας, τις κοσμολογικές απόψεις που αναπτύσσονται από τον Μέγα Βασίλειο στο έργο του «Ομιλίες εις την Εξαήμερον», θελήσαμε να εξετάσουμε τις πηγές τ του Αγίου, από τις οποίες άντλησε τις απόψεις, ότι ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε από το «τίποτα», αλλά από κάποιο υλικό που προϋπήρχε. Ας σημειώσουμε ότι μια τέτοια άποψη δεν είναι αποδεκτή από τον σύγχρονο Χριστιανισμό.
Διασταυρώνοντας τις πηγές σημειώσαμε, ότι την περίοδο, κατά την οποία ο Μέγας Βασίλειος επισκέφθηκε την Αίγυπτο, γράφονταν οι πάπυροι της Οξυρρύγχου. Ανατρέχοντες στις μεταφράσεις των κειμένων των παπύρων, ανακαλύψαμε το κείμενο του Αλκμάνος (7ος π.Χ. αιώνας), το οποίο απεδείκνυε ότι το 2ο αιώνα μ.Χ. μια από τις επικρατούσες επιστημονικές απόψεις ήταν ότι το Σύμπαν μας γεννήθηκε από ένα μη αισθητό υλικό το οποίο προϋπήρχε, με έναν τρόπο με τον οποίο συμφωνούν και σήμερα κάποιες προχωρημένες κοσμολογικές απόψεις. Ομοίως μέσω του κειμένου του ο ποιητής περιγράφει την γέννηση του σύμπαντος μέσα από μια λευκή οπή, ένα αμφιλεγόμενο μέχρι σήμερα αστρονομικό αντικείμενο, το οποίο έχει συνδέσει την ύπαρξή του με το γνωστό σε όλους αστρονομικό αντικείμενο της μελανής οπής.
Αυτό που πρέπει να σημειωθεί είναι, ότι, αφού ο λυρικός ποιητής έζησε τον 7ο π.Χ. αιώνα, μεταφέρει στο ποίημά του απόψεις πολύ παλαιότερες. Αυτό σημαίνει, ότι κάποιοι θετικοί επιστήμονες, πριν το 7ο π.Χ. αιώνα, ανέπτυσσαν κοσμολογικές απόψεις σύμφωνες με τις σημερινές θεωρίες. Οι απόψεις αυτές που καταγράφονται από τον Αλκμάνα, σίγουρα αποτέλεσαν την πηγή και το έναυσμα, παραπλήσιων απόψεων, οι οποίες διατυπώθηκαν μετέπειτα και από άλλους προσωκρατικούς Έλληνες φιλόσοφους.
Νάνσυ Μπίσκα: Θα θέλατε να μας εξηγήσετε λίγο περισσότερο το θέμα των μελανών και λευκών οπών και τα σημεία που η θεωρία αυτή συμφωνεί με την περιγραφή του Αλκμάνος;
Μάνος Δανέζης: Όταν ένα αστέρι πολύ μεγάλης μάζας φθάσει στα τελευταία στάδια της ζωής του, αρχίζει να συστέλλεται με βίαιο τρόπο, μειώνοντας συνεχώς την ακτίνα του και αυξάνοντας δραματικά την πυκνότητα του υλικού του και το πεδίο βαρύτητας που το περιβάλλει. Όταν η ακτίνα του γίνει πολύ μικρή το βαρυτικό του πεδίο έχει γίνει τόσο μεγάλο, που έλκει το φως του με τέτοια δύναμη που δεν του επιτρέπει να φύγει μακριά από αυτό. Τότε πλέον, επειδή δεν φθάνουν μέχρι σ’ εμάς οι ακτινοβολίες του άστρου, παύουμε να το βλέπουμε και λέμε ότι αυτό έγινε μια μελανή οπή.
Όμως το άστρο συνεχίζει να συστέλλεται και τελικά ολόκληρο το υλικό του συσσωρεύεται στα πλαίσια ενός σημείου που λέγεται σημειακή ιδιομορφία. Στον πολύ κοντινό χώρο, που περιβάλλει αυτό το σημείο, παύουν να ισχύουν οι γνωστοί φυσικοί νόμοι. Σύμφωνα με κάποιες θεωρίες (μελανή οπή Schwarzschild), το υλικό του άστρου, αθέατο πλέον από τις ανθρώπινες αισθήσεις, μεταφέρεται μέσω ενός λώρου της γέφυρας Einstein-Rosen σε ένα παράλληλο Σύμπαν διαφορετικών φυσικών νόμων, το οποίο συνυπάρχει με δικό μας, χωρίς να γίνεται αντιληπτό από εμάς.
Από το παράλληλο αυτό Σύμπαν η μάζα του αστεριού μπορεί, σύμφωνα με τις ίδιες θεωρητικές απόψεις να μεταφερθεί και πάλι στο δικό μας Σύμπαν μέσω ενός καινούργιου λώρου, που θα καταλήγει σε μια νέα αντιδιαμετρική σημειακή ιδιομορφία του Σύμπαντός μας, την λευκή οπή. Μια λευκή οπή δηλαδή θα αποτελούσε πρακτικά μια περιοχή του χώρου μας, από την οποία θα υλοποιείτο μέσα στο παρατηρούμενο Σύμπαν μας μάζα απείρου πυκνότητας, μέσα σε μια εκτυφλωτική έκρηξη απροσδιόριστης διάρκειας. Από τη μάζα αυτή θα εδημιουργούντο νέα ουράνια αντικείμενα. Μέσα στο κείμενό του ο Αλκμάν περιγράφει με θαυμαστή λεπτομέρεια τον χώρο του παραλλήλου και μη αισθητού Σύμπαντος, την δημιουργία του λώρου Einstein-Rosen και της σημειακής ιδιομορφίας της λευκής οπής. Ομοίως, περιγράφει τη δημιουργία των αισθητών σε εμάς αστρονομικών αντικειμένων (Ήλιος, Σελήνη κ.λ.π. ) από το υλικό αυτό. Μπορούμε να πούμε, ότι η κοσμολογική πρόταση του Αλκμάνος αποτελεί την μητέρα των αντίστοιχων σύγχρονων κοσμολογικών θεωριών (βλ. Σχετικό κείμενο-πατήστε στην φωτογραφία).
Οι «αδιάφοροι» έναντι της Ελληνικής Σκέψεως
Νάνσυ Μπίσκα: Ποια είναι τα επιστημονικά σας σχέδια για το μέλλον;
Μάνος Δανέζης: Στο επίπεδο της εφηρμοσμένης έρευνας στην Aστροφυσική μαζί με τους συναδέλφους μου δρς Στράτο Θεοδοσίου, Μαργιέλα Σταθοπούλου, Θεοφάνη Γραμμένο και μια ομάδα φοιτητών μας, ολοκληρώνουμε μια προσπάθεια ετών, που σαν στόχο της είχε την περιγραφήμέσω ενός μαθηματικού μοντέλουτης πολύπλοκης δομής των ατμοσφαιρών, που περιβάλλουν μια κατηγορία ενδιαφερόντων αστεριών, που τα ονομάζουμε «αστέρες εκπομπής προγενέστερων φασματικών τύπων». Παράλληλα στο επίπεδο της έρευνας της ιστορίας και της φιλοσοφίας των θετικών επιστημών, με τους αυτούς πάντα συνεργάτες, συνεχίζουμε να αναζητάμε σχέσεις και αντιστοιχίες μεταξύ της προσωκρατικής φιλοσοφικής σκέψης και των σύγχρονων επιστημονικών ιδεών. Εργασίες μας πάνω στο σύνολο της έρευνάς μας θα ανακοινωθούν αυτές τις ημέρες στην Σάμο, στο Πανελλήνιο Αστρονομικό Συνέδριο.
Νάνσυ Μπίσκα: Πιστεύετε ότι θα πρέπει οι σύγχρονοι θετικοί επιστήμονες ν’ ασχολούνται με την έρευνα της ιστορίας και της φιλοσοφίας των επιστημονικών αντικειμένων τους;
Μάνος Δανέζης: Απ’ ότι γνωρίζω όλοι οι διάσημοι αστροφυσικοί ασχολήθηκαν ή ασχολούνται με την ιστορία και την φιλοσοφία της αστρονομίας. Γιατί όχι και εμείς οι Ελληνες που έχουμε και το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο; Αυτό όμως που θέλω να τονίσω είναι, ότι οι ενεργοί ερευνητές των θετικών επιστημών, σε αντίθεση με τους ιστορικούς και τους αρχαιολόγους, μελετούν την ιστορία και την φιλοσοφία των επιστημών τους υπό μιαν άλλη οπτική γωνία. Αναζητούν μέσω της μελέτης των ιστορικών κειμένων απαντήσεις και «καλές» ιδέες, προκειμένου να ξεπεράσουν άλυτα σύγχρονα επιστημονικά προβλήματα, που συναντούν στην καθημερινή τους ερευνητική προσπάθεια.
Νάνσυ Μπίσκα: Και μια τελευταία ερώτηση κ. Δανέζη; Πως αντιμετωπίζουν οι συνάδελφοί σας την ερευνητική σας δράση πάνω στην ιστορία και την φιλοσοφία της Αστρονομίας;
Μάνος Δανέζης: Οι λίγοι πολύ θετικά. Οι περισσότεροι αδιάφορα- και αυτό είναι θετικό, αφού το «αδιάφορα» είναι πολύ καλύτερο από το «αρνητικά», και δίνει ελπίδες για μια άλλη αντιμετώπιση των ιδεών μας στο μέλλον.
