Τα έθιμα του Δωδεκαημέρου

Η εορτή των Χριστουγέννων εντάσσεται σε έναν ευρύτερο κύκλο που ονομάζεται στη λαογραφία «Δωδεκαήμερο». Οι δώδεκα αυτές ημέρες περιλαμβάνουν τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και την εορτή των Φώτων. Πολλά από τα έθιμα του δωδεκαημέρου έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα και ονομάζονται «διαβατήρια» γιατί ακριβώς μας βοηθούν στη ‘διάβαση’, στη μετάβαση δηλαδή από τη μία εποχή στην άλλη, από τη μία κατάσταση στην άλλη, από τη νεότερη ηλικία στη μεγαλύτερη και ούτω καθεξής.

Ο άνθρωπος πάντοτε διακατεχόταν από τον φόβο για το άγνωστο κατά την κρίσιμη διάβασή του από μια παλαιά κατάσταση σε μια νέα. Γι’ αυτό προσπαθούσε να προλάβει κάθε κακό, να μαντεύσει τι θα γίνει στο μέλλον ή να το προκαλέσει, εάν αυτό ήταν δυνατόν. Έπρεπε λοιπόν να «εκβιάσει την τύχη» ώστε να είναι με το μέρος του ή να παρακαλέσει τον Θεό να ευλογήσει τη νέα περίοδο που έρχεται.

Τα Χριστούγεννα υπήρξαν για τον Ελληνικό λαό η περίοδος που περνούμε από τον χειμώνα στην άνοιξη η οποία θα μας χαρίσει αγαθά εάν η γη καρπήσει και τα ζώα αναπαραχθούν. Γι αυτό μία από τις πρώτες ασχολίες των νοικοκυραίων ήταν να στολίζουν κάθε γωνιά του σπιτιού τους με πρασινάδες. Το στόλισμα αυτό είχε συμβολικό χαρακτήρα, καθώς ήλπιζαν πως θα επιβάλλουν τη θέλησή τους στη φύση και θα την αναγκάσουν να καρποφορήσει.

Το πράσινο είχε και προστατευτικό σκοπό για το σπίτι. Πίστευαν ότι προστάτευε από τα «κακά και πονηρά» πνεύματα. Ένα πανάρχαιο έθιμο που αναβιώνει στις μέρες μας είναι η σκυλοκρεμμύδα η οποία είναι πράσινη και αειθαλής και έχει μεγάλη ζωτική δύναμη. Επίσης, στόλιζαν τα σπίτια με πουρνάρι και γκυ.

Το πιο γνωστό έθιμο είναι τα κάλαντα που ψάλλουν παρέες παιδιών την παραμονή των Χριστουγέννων. Η προετοιμασία της ομάδας των καλαντιστών ήταν τελετουργική. Έπρεπε πρώτα να κόψουν κλαδιά δάφνης ή ελιάς, να τα στολίσουν με γιρλάντες από άσπρο ή κόκκινο  βαμμένο μαλλί τα οποία είναι σύμβολα υγείας και ομορφιάς, και να κρεμάσουν πάνω στα κλωνάρια σύκα, φρούτα, ξηρούς καρπούς και ψωμί μαζί με λίγο μέλι λάδι και κρασί. Πρόκειται ουσιαστικά για την αναβίωση του αρχαιοελληνικού εθίμου της Ειρεσιώνης (ή Ικετηρίων) που αποτελεί και τον πρόδρομο του χριστουγεννιάτικου δένδρου.

Το τραπέζι των Χριστουγέννων πρέπει να είναι ξεχωριστό από όλα τα υπόλοιπα της χρονιάς. Πρέπει να κυριαρχεί η αφθονία η ποικιλία και η νοστιμιά. Κυρίαρχη θέση σε αυτό το τραπέζι έχει το Χριστόψωμο, το «ψωμί του Χριστού» που ζυμώνεται την παραμονή των Χριστουγέννων με ιδιαίτερη ευλάβεια. Ιερά ψωμιά έφτιαχναν και στην αρχαία Ελλάδα προσφορές προς τη Δήμητρα και τον Απόλλωνα  ή και σε άλλους Θεούς.

Μόλις αλλάξει ο χρόνος κόβεται η βασιλόπιτα που είναι το σύμβολο της Πρωτοχρονιάς και συνδέεται με την εορτή του Αγίου Βασιλείου, από τον οποίο πήρε το όνομά της. Μέσα στη βασιλόπιτα τοποθετείται ένα «φλουρί», ένα νόμισμα δηλαδή. Όποιος το βρει κατά το μοίρασμα της θα είναι ο τυχερός της χρονιάς. Την πρώτη μέρα του χρόνου, μετά την εκκλησιαστική λειτουργία του Αγίου Βασιλείου σπάζουμε ένα λειτουργημένο ρόδι στην είσοδο του σπιτιού για να φέρει γονιμότητα στο σπίτι κι επιδιώκουμε να μας κάνει «ποδαρικό» κάποιος άνθρωπος που θεωρείται τυχερός και που πρέπει να εισέλθει στον χώρο μας με το δεξί πόδι.

Το δωδεκαήμερο κλείνει με το τριήμερο των Θεοφανείων ή της Εορτής των Φώτων. Κατά τα Θεοφάνεια φανερώθηκε η τριαδικότητα του Θεού, η Αγία Τριάδα κι εορτάζουμε τη Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Γι’ αυτό κι η βάπτιση ενός ανθρώπου για τουs Ελληνες είναι ιδιαίτερα σημαντική.

Την παραμονή των Φώτων, στις 5 Ιανουαρίου, τελείται στην Εκκλησία η πρώτη ευλογία των υδάτων. Τα νερά που ως τότε θεωρούνταν ακάθαρτα, διότι τα είχαν «μαγαρίσει» οι καλλικάντζαροι, τώρα με τις πολλές ευλογίες του παπά θα αγιασθούν και πάλι και θα καθαρισθούν.

Οι Καλλικάντζαροι είναι μυθικά τέρατα, τα οποία απαντώνται μόνο στην Ελληνική παράδοση! Ο Ελληνικός λαός με την πλατειά φαντασία του, φαντάζεται τους καλλικαντζάρους άλλοτε σαν σκυλιά  και γάτες και άλλοτε σαν ανθρώπους μαλλιαρούς, στραβοπόδαρους, στραβομούτσουνους με μεγάλα αυτιά και στραβά δόντια, με μακριές ουρές και με παράξενες καμπούρες. Μαύρους σαν πίσσα να βγάζουν φλόγες από το στόμα τις μύτες και τα μάτια τους. Εκτός από άσχημοι οι καλλικάντζαροι ήταν μοχθηροί και πονηροί.

Η παράδοση θέλει όλον τον χρόνο οι καλλικάντζαροι να κατοικούν στον κάτω κόσμο, στα έγκατα της γης και εκεί να ροκανίζουν με δόντια και με νύχια ή να πριονίζουν με μαχαίρια και πριόνια το δέντρο το οποίο στηρίζει όλη την γη. Όταν όμως φτάνουν τα Χριστούγεννα και κοντεύουν πια να κόψουν τον κορμό, σαν κάτι να τους σπρώχνει να ανέβουν πάνω στην γη παρατώντας κάθε τι άλλο για να διασκεδάσουν και οι ίδιοι πειράζοντας τους ανθρώπους. Καθώς εγκαταλείπουν το δέντρο, ο κορμός του βρίσκει την ευκαιρία να επουλωθεί, να ξαναδέσει, να γίνει στέρεος και να εξακολουθήσει να στηρίζει την γη ακλόνητα.

Οι καλλικάντζαροι θα μπορέσουν να κάτσουν στη γη όλο το δωδεκαήμερο. Αυτός είναι και ο λόγος που οι άνθρωποι κατά την διάρκεια του δωδεκαημέρου, φροντίζουν να κλείνονται νωρίς τα βράδια στα σπίτια τους αμπαρώνοντας καλά πόρτες και παράθυρα και βάζοντας μπόλικα ξύλα στο τζάκι για να δυναμώσουν την φωτιά, ώστε να μην μπορούν τα καλλικαντζάρια να μπουν από την καπνοδόχο. Ολα αυτά συνέβαιναν μέχρι την παραμονή των Φώτων, τότε, που ο παπάς θα έβγαινε να αγιάσει τα σπίτια και τους ανθρώπους. Οι Καλλικάντζαροι δεν άντεχαν σε αυτήν την τελετή και έφευγαν πάλι γυρίζοντας στα έγκατα της γης φωνάζοντας μεταξύ τους:

Ανήμερα των Φώτων, στις 6 Ιανουαρίου δηλαδή, γίνεται και ο επίσημος αγιασμός των υδάτων στην θάλασσα, σε όποιες περιοχές της Ελλάδος είναι παραθαλάσσιες ή σε στέρνες και ποτάμια, όπου αυτό δεν ήταν εφικτό. Ο ιερέας ρίχνει τον σταυρό στην θάλασσα. Τώρα πλήθος νέων ανδρών, οι λεγόμενοι βουτηχτάδες, συγκεντρώνονται και βουτάνε στα παγωμένα νερά προσπαθώντας να πιάσουν τον σταυρό. Υπήρχε από παλιά η πίστη, ότι όποιος καταφέρει να πιάσει πρώτος τον σταυρό, θα είναι και ο τυχερός όλης της υπόλοιπης χρονιάς. Αυτός θα συγκεντρώνει τις ευλογίες τόσο της εκκλησίας, όσο και των συντοπιτών τους.

Με τη σκέψη μας πάντοτε στους συνανθρώπους που έχουν ανάγκη, ευχές για Χαρούμενα Χριστούγεννα! Είθε οι καρδιές όλων μας να πλημμυρίσουν με φως, αγάπη και συμπόνια!

Καλή Χρονιά με Υγεία, Χαρά, Δημιουργία & Ευημερία!

Ν. Μπ.