Της Νάνσυ Μπίσκα
Δύο από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας ο Πιττακός ο Mυτιληναίος και ο Περίανδρος ο Kορίνθιος μας άφησαν δύο πολύ σημαντικά αποφθέγματα που μοιάζουν πάρα πολύ μεταξύ τους, τόσο στη διατύπωση, όσο και στο νόημα και έχουν σχέση με τον “καιρό” και συγκεκριμένα την κατάλληλη ευκαιρία.
Το ένα διατυπώθηκε από τον Πιττακό τον Μυτιληναίο, έναν από τους επτά σοφούς, ο οποίος με δύο λέξεις μας προτρέπει με μία πολύ σπουδαία συμβουλή: “Γνώθι καιρόν”, δηλαδή να γνωρίζουμε την κατάλληλη ευκαιρία. Το δεύτερο, διατυπωμένο κι αυτό με δύο λέξεις, είναι του Περιάνδρου της Κορίνθου. Το απόφθεγμα αυτό αναφέρει: «Καιρόν πρόσμενε», δηλαδή πρόσμενε περίμενε την κατάλληλη ευκαιρία.
Ο «καιρός», με την έννοια της ευκαιρίας, ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες της αρχαιότητας ώστε να τον αποτυπώσουν με τα έργα τέχνης τους. Από τις πιο πετυχημένες απόπειρες θεωρείται αυτή του γλύπτη χάλκινων αγαλμάτων και ανδριαντοποιού του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Λυσίππου. Ότι γνωρίζουμε για το έργο αυτό, προέρχεται από περιγραφές ανθρώπων της εποχής τους και από ένα ρωμαϊκό αντίγραφο σε μάρμαρο το οποίο φυλάσσεται στο αρχαίο μουσείο του Τορίνο της Ιταλίας. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή υπήρξε πολύ διαδεδομένη η συνήθεια να αντιγράφουν οι τεχνίτες αρχαιοελληνικά έργα και να τα διαθέτουν σε όλη την ελληνική επικράτεια.
Ο Λύσιππος εξάντλησε τη δημιουργική του φαντασία για να απεικονίσει μία τόσο αφηρημένη έννοια. Το πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει ήταν να δείξει στους ανθρώπους πως όλα πρέπει να γίνονται την κατάλληλη στιγμή, η οποία όμως είναι τόσο σύντομη -έρχεται και παρέρχεται τόσο γρήγορα-, ώστε αν δεν την καταλάβουμε και αν δεν την προλάβουμε, θα χάσουμε την ευκαιρία για πάντα.
Στη σύλληψη λοιπόν αυτής της ιδέας είναι που φάνηκε για ακόμη μία φορά η μεγαλοφυία του Λυσίππου. Παρέστησε τον καιρό ως έναν νέο και φτερωτό άνδρα, ο οποίος κρατά στο χέρι του μία ζυγαριά. Τα φτερά στα πόδια και στις πλάτες δηλώνουν ότι ο ευνοϊκός καιρός, η ευκαιρία δηλαδή, «πετάει». Άλλωστε, μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμε την έκφραση «πέταξε η ευκαιρία» ή την προτροπή «άρπαξε την ευκαιρία». Στο πρωτότυπο χάλκινο άγαλμα του Λυσίππου, σύμφωνα με τις πηγές, ο καιρός πατούσε πάνω σε μία σφαίρα. Αυτή η λεπτομέρεια δεν έχει διασωθεί από τον Ρωμαίο αντιγραφέα. Η σφαίρα συμβόλιζε τον χρόνο που κυλάει, την κυκλικότητα του χρόνου, τον κύκλο της ζωής.
Η ευκαιρία όμως παρουσιάζεται μία φορά και πετάει τόσο γρήγορα που πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση για να «την αρπάξουμε». Ο καιρός είναι στραμμένος προς τα αριστερά, με λυγισμένα τα πόδια και το κορμί του γέρνει προς τα εμπρός. Η ζυγαριά στο αριστερό του χέρι ισορροπεί πάνω στην κόψη του ξυραφιού. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Λύσιππος επέλεξε να δείξει πόσο γρήγορα και αστραπιαία περνά και χάνεται η ευκαιρία, όπως η ζυγαριά η οποία ισορροπεί μία μόνο στιγμή και πάλι θα γύρει προς τη μία ή άλλη κατεύθυνση.
Το ότι η ζυγαριά ισορροπεί πάνω στην κόψη ενός ξυραφιού σημαίνει, ότι όλα εξαρτώνται από μία και μόνο στιγμή, όλα βρίσκονται στην κόψη του ξυραφιού. Ο ελληνικός λαός εξακολουθεί να χρησιμοποιεί αυτήν την έκφραση μέχρι και σήμερα. Οι αρχαίοι έλεγαν: «Επί ξυρού ακμής», δηλαδή στην κόψη του ξυραφιού. Ξυρός είναι το ξυράφι στα αρχαία ελληνικά και ακμή είναι η κόψη, το άκρο. Η έκφραση αυτή, χρησιμοποιείται για να δηλώσει κάτι το οποίο συμβαίνει ακαριαία σε μία δεδομένη στιγμή.
Η έκφραση αυτή χρησιμοποιείται για να δηλώσει το κάθε τι το οποίο συμβαίνει ακαριαία, σε μία δεδομένη στιγμή. Ήδη από τον Όμηρο συναντάμε την φράση «επί ξυρού ακμής ίσταται», στέκεται δηλαδή στην κόψη του ξυραφιού. Το θέμα δηλαδή στο οποίο αναφερόμαστε βρίσκεται σε κρισιμότατο σημείο. Το ελάχιστο που θα συμβεί μπορεί να αποβεί μοιραίο.
Η δημιουργική φαντασία του Λυσίππου δεν σταματά εδώ. Καταφεύγει σε μία εντελώς πρωτότυπη και μοναδική σύλληψη για την παγκόσμια τέχνη. Στην απεικόνιση της κεφαλής του έφηβου-καιρού, παρατηρούμε πως στο μπροστινό μέρος της υπάρχουν πλούσια μαλλιά, μακριά που κρέμονται σε βοστρύχους. Στο πίσω μέρος της κεφαλής όμως είναι φαλακρός. Με αυτή την απεικόνιση ο Λύσιππος δείχνει πως πρέπει να αρπάξεις την ευκαιρία έγκαιρα, όσο ακόμη βρίσκεται μπροστά σου από τα μακρυά μαλλιά. Αν σε προσπεράσει, δεν έχεις λαβή να την πιάσεις. Μέχρι σήμερα λέμε την έκφραση «άρπαξε την ευκαιρία από τα μαλλιά». Φράση που σημαίνει πως κάποιος πρέπει να τολμήσει γρήγορα, αστραπιαία.
Από το αρχείο των εκπομπών μου στον Αντέννα TV, “Ελληνική Αγωγή” σε συνεργασία με τη Φιλόλογο Ελένη Ζήτη
