Της Νάνσυ Μπίσκα
Η ελληνική γλώσσα, στα διάφορα στάδια της πορείας της, από την Αρχαία, τη Βυζαντινή έως τη Νέα, διδάσκεται σήμερα σε 200 περίπου αυτοτελείς «έδρες» πανεπιστημίων του Εξωτερικού. Στη συνέντευξη που μας παραχώρησε ο πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και Καθηγητής του Τμ. Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννης Καζάζης, μας αφηγείται μια ιστορία που δείχνει με ποιον τρόπο μπορεί η ελληνομάθεια, ένα βασικό εκπαιδευτικό αγαθό που παράγεται στα Πανεπιστήμια, να περάσει στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και από εκεί να καταλήξει και στο τελευταίο ομογενειακό σπίτι, χωρίς δημόσια δαπάνη από την γενέτειρα.
Κύριε Καζάζη, ποιες είναι οι μορφές Ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης στο εξωτερικό;
Ο Ελληνισμός που εξαπλώθηκε κυριολεκτικά στα πέρατα της οικουμένης δημιούργησε ποικίλες Ελληνικές εστίες στο πέρασμα του χρόνου. Συσπειρωμένος γύρω από τις εκκλησίες του αρχικά, οργανώθηκε σε μικρές ή μεγάλες κοινότητες, όπου ομιλείται η Ελληνική γλώσσα: από τους συλλόγους και τα καφενεία όπου συγκεντρώνεται η πλειοψηφία των μεταναστών ως τις περίοπτες έδρες ελληνικών σπουδών, όπου εκπαιδεύονται οι νέοι.
Οι βασικές μορφές ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης στο εξωτερικό είναι τρεις:
(1) Η Εκκλησία ως θεσμός στο εξωτερικό, στο σύνολό της, φροντίζει πράγματι για την Ελληνομάθεια. Εκτατικά, η εξάπλωση των ελληνικών της εκκλησίας της είναι η μεγαλύτερη δυνατή∙ τώρα, αν είναι και συστηματική και επιδέξια ή σπασμωδική και αδέξια, αυτό είναι άλλο ζήτημα –γεγονός πάντως παραμένει ότι υπάρχει μεγάλη κατά τόπους ανισότητα στόχων, προσπάθειας και αποτελεσμάτων.
(2) Οι πανεπιστημιακές «έδρες»: είναι σήμερα περίπου 200, σε ισάριθμα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο. Θεραπεύουν άλλες τα Αρχαία, άλλες τα Βυζαντινά και άλλες τα Νέα Ελληνικά: από αυτές, 65 πυρήνες Νεοελληνικών σπουδών είναι ενταγμένοι σε τμήματα κλασικών σπουδών –ως ένα πρόσφατο φρούτο παραγόμενο από ένα δέντρο που οι ρίζες του φτάνουν κάποτε ως τον 15ο αιώνα.
Οι περισσότερες είναι αυτοτελείς. Να σημειωθεί πως ό,τι ονομάζουμε «έδρες» χρειάζονται εισαγωγικά, διότι είναι μονάδες τριών μορφών: Παλαιού (γερμανικού τύπου) Έδρες, Τμήματα Ελληνικών Σπουδών αγγλοσαξωνικού τύπου, και Προγράμματα Ελληνικών Σπουδών (ευρεσιτεχνία αμερικανικού τύπου).
Διάγουμε περίοδο ραγδαίων αλλαγών και μετασχηματισμού του τοπίου των ελληνικών σπουδών: η αίγλη των λεγόμενων «θετικών επιστημών» ανάγκασε πολλά μικρά τμήματα ανθρωπιστικών σπουδών είτε σε αφανισμό είτε σε στρατηγική σύμπτυξη: με πιο πρόσφατο παράδειγμα σύμπτυξης των ελληνικών σπουδών στο King’s College (όπου διδάσκονται υπό την ίδια στέγη Αρχαία, Βυζαντινά και Νέα).
(3) Τα «σχολεία», ο τρίτος πυλώνας, είναι περιληπτική ονομασία για τις πάσης μορφής (τυπικής και άτυπης) μονάδες εκπαίδευσης, που βρίσκεται στα πιο ποικίλα στάδια ανάπτυξης και απόδοσης, ανάλογα με την τοπική ιστορία και τις εμπλεκόμενες προσωπικότητες.
Ο Ιάσων, η Συνέργεια και η Ψηφιακότητα
Ο «ΙΑΣΩΝ» είναι ένα σταθερό πρόγραμμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Συστάθηκε το 1994 με πρωτοβουλία των Πρυτανικών Αρχών και με την έγκριση της Συγκλήτου του Α.Π.Θ, και στόχο την ίδρυση ή την πρακτική ενίσχυση πυρήνων ελληνικών σπουδών σε δεκαέξι (16) πανεπιστήμια της Παρευξείνιας Ζώνης.
Εκτελεστικός μοχλός του, η Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ. Ο «ΙΑΣΩΝ» τελεί υπό την αιγίδα του Πρύτανη και λειτουργεί με την επιστημονική ευθύνη του καθηγητή Ι. Ν. Καζάζη, που συνεπικουρείται από την Καθηγήτρια Ιστορίας Άρτεμη Ξανθοπούλου Κυριακού με διερμηνέα- γραμματέα τον Δρ Ρωσικής Φιλολογίας Δ. Φωτιάδη, τρίγλωσσο διοικητικό στέλεχος του ΑΠΘ.
Μετά τις απαραίτητες τοπικές διερευνήσεις, επιλέχθηκαν τα εξής πανεπιστήμια για τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα: (α) στη Ρωσία: Κρατικό Πανεπιστήμιο «Μ. Λομονόσοφ» της Μόσχας, Κρατικό Πανεπιστήμιο Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας, και Παιδαγωγικό Πανεπιστήμιο Μόσχας ∙ Κρατικό Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, Κρατικό Πανεπιστήμιο «Κουμπάν» του Κρασνοντάρ ∙ β) στην Ουκρανία: Εθνικό Πανεπιστήμιο «Τ. Σεβτσένκο» του Κιέβου, Εθνικό Πανεπιστήμιο «Ι. Μέτσνικοφ» της Οδησσού, Εθνικό Πανεπιστήμιο «Ι. Φρανκό» του Λβίβ, Εθνικό Πανεπιστήμιο « Ι. Βερνάντσκι» της Συμφερούπολης, Εθνικό Πανεπιστήμιο Ανθρωπιστικών Σπουδών της Μαριούπολης ∙ (γ) στη Γεωργία: Κρατικό Πανεπιστήμιο «Ι. Ντζαβαχισβίλι» της Τιφλίδας, Κρατικό Πανεπιστήμιο του Αχάλτσιχε, Κρατικό Πανεπιστήμιο του Βατούμ. Στη συνέχεια προστέθηκαν και τα: Κρατικό Πανεπιστήμιο του Ερεβάν (στην Αρμενία), Πανεπιστήμιο του Κισινάου (στη Μολδαβία) ∙ Πανεπιστήμιο του Ιασίου και Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου (στη Ρουμανία).
Ποιες ήταν οι προϋποθέσεις για την ένταξη ενός πανεπιστημίου στο πρόγραμμα «ΙΑΣΩΝ»;
Για να ενταχθεί στο Πρόγραμμα, έπρεπε καθένα από τα Τμήματα Ελληνικών Σπουδών -είτε πλήρη είτε πυρηνικά (mini-departments of Greek Studies)- να συγκροτεί σώμα από τρία τουλάχιστον διδακτικά στελέχη, να διαθέτει στοιχειώδη βιβλιοθήκη και βασικό εξοπλισμό, και διδακτική και ερευνητική δραστηριότητα συγκροτημένη σε πρόγραμμα σπουδών, που να οδηγεί σε κρατικό πτυχίο (σε επίπεδο major ή minor), αναγνωρισμένο από τις επίσημες αρχές των κρατών αυτών.
Αποκλειόταν έτσι η συχνή τότε σύνδεση με την κατηγορία πανεπιστημίων που απλώς πρόσφεραν ελεύθερα μαθήματα ελληνικών. Με αυτές τις προϋποθέσεις έξι Πρυτάνεις του Α.Π.Θ. άρχισαν ο ένας μετά τον άλλο να υπογράφουν σταδιακά προγραμματικές συμφωνίες με τα ανωτέρω 16 ιδρύματα πράγμα που επέτρεπε την, δια του Προγράμματος «ΙΑΣΩΝ», πρακτική ενίσχυσή τους.
Η ενίσχυση προέβλεπε, εκτός από την αυτονόητη πραγματοποίηση εκατέρωθεν επιτόπιων επισκέψεων στα ΑΕΙ για ακριβή αποτύπωση προθέσεων, προϋποθέσεων και αναγκών, την παροχή ερευνητικών μέσων και διευκολύνσεων από το Α.Π.Θ. προς τα ξένα αυτά Πανεπιστήμια και Τμήματα για όλο το ανθρώπινο δυναμικό τους (για διδάσκοντες και διδασκομένους), προπάντων με τη χορήγηση υποτροφιών για εκμάθηση της ελληνικής και για μετεκπαίδευση στο Α.Π.Θ.
Επίσης, αγοράστηκαν και αποστάλησαν εκεί δύο σώματα Βασικών Βιβλιοθηκών της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (1000 τόμων έκαστο) και (250 τόμων) της Ελληνικής Ιστορίας, και τεχνικός εξοπλισμός. Παράλληλα οργανώθηκαν και οργανώνονται σεμινάρια, workshops, και συνέδρια. Μέχρι σήμερα έχουν σταλεί συνολικά περισσότερα από 15.000 βιβλία σε 14 Πανεπιστήμια, και δόθηκαν αθροιστικά 770 υποτροφίες σε ξένους προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές, για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας/ γραμματείας και για εξειδίκευση στις βοηθητικές επιστήμες και στον πολιτισμό.
Κάποια ΑΕΙ έλαβαν ακόμη και υψηλής τεχνολογίας εξοπλισμό, ενώ σε όλα διεξήχθησαν, με δική μας ουσιαστική στήριξη και υποδομή, δεκάδες συνέδρια και σεμινάρια. Πλειάδα καθηγητών της Φ. Σ. συνέβαλε συμβουλευτικά στην εκπόνηση 70 διδακτορικών στα μητρικά πανεπιστήμια και άλλων τόσων Μάστερς. Παρήχθη μια σημαντική τάξη ελληνόγλωσσων στελεχών επιχειρήσεων, οργανισμών αλλά και δασκάλων ελληνικών στη Ρωσική Ομοσπονδία, καθώς και (άνω των 30) εξειδικευμένα στην ελληνική μέλη του διπλωματικού σώματος.
Η συμβολή του «Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας» στο Πρόγραμμα του ΙΑΣΟΝΑ υπήρξε καίρια εξαρχής. Το ΚΕΓ (ίδρυμα έρευνας και γλωσσικών εφαρμογών του Υπουργείου Παιδείας, που εδρεύει στη Θεσσαλονίκη) υπήρξε συνδιοργανωτής σεμιναρίων και συνεδρίων. Προπάντων προσέφερε την προηγμένη τεχνογνωσία του για τη μετεκπαίδευση των νέων επιστημόνων στη δημιουργική χρήση των Νέων Τεχνολογιών στη γλωσσική εκπαίδευση, και διέθεσε δωρεάν σε όλους αυτούς τους πανεπιστημιακούς πυρήνες ελληνομάθειας τους ψηφιακούς πόρους του «Κόμβου», της «Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα» και των τελευταίας εσοδείας «Ψηφίδων» του: www.greek-language.gr.
Οι συνεργατικά πραγματοποιημένες αποστολές (που συνοδεύονταν κάθε φορά από διαλέξεις και σεμινάρια) μέσα σε 22 χρόνια ανήλθαν στον αριθμό των 26. Ο ΙΑΣΩΝ ενισχύεται λιτά από την Επιτροπή Ερευνών του Α.Π.Θ. Τις Βιβλιοθήκες τις προσέφερε το Υπουργείο Εξωτερικών, ενώ τις εκατοντάδες υποτροφιών που απαιτήθηκαν τις χορηγεί επί 22 χρόνια το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.).
Πρόσφατα ενημερωθήκαμε από τον Τύπο για την επίσημη εισαγωγή της διδασκαλίας των Ελληνικών στο εκπαιδευτικό σύστημα της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Πώς επετεύχθη μία τόσο σημαντική εξέλιξη;
Πρόκειται πραγματικά για μία εις βάθος τομή που δείχνει σε τι κορυφαία αποτελέσματα μπορεί να φτάσει η πραγματική -και όχι η ρητορική- συνέργεια των φορέων εν Ελλάδι. Αποτελεί δε το παράδειγμα για το πώς πρέπει, κατά τη γνώμη μας, να περάσει, σε θέματα ελληνομάθειας, το παραγόμενο στο πανεπιστήμιο προϊόν στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση –για να φτάσει, τελικά, ως και το τελευταίο ομογενειακό, και μη, σπίτι.
Και τούτο, χωρίς να χρειάζεται να δαπανά το ελληνικό κράτος τα υπέρογκα ποσά (που σήμερα δεν έχει), αποσπώντας από τα σχολεία και στέλνοντας Έλληνες δασκάλους και καθηγητές στο εξωτερικό και συντηρώντας δαπανηρά διδακτήρια –προπάντων την εποχή της πανταχού παρούσας ψηφιακότητας.
Το 1994, όταν ξεκίνησε το πρόγραμμα «ΙΑΣΩΝ», μια ιδιότυπη τριάδα σύγχρονων «Αργοναυτών» το ταξίδι της για τη Μαύρη Θάλασσα συνάντησε στην πορεία του και το Τμήμα Ελληνικών του Κουμπάν, που έμελλε να αποτελέσει έναν από τους δυναμικότερους κρίκους της αλυσίδας του. Το Τμήμα υπήρξε κι αυτό δέκτης των ευεργετημάτων του προγράμματος, το οποίο μάλιστα πέρσι ήταν σε θέση να συνδιοργανώσει και να φιλοξενήσει στην έδρα του και ένα Διεθνές Συνέδριο Ελληνικών Σπουδών, σε ημερομηνίες που συνέπεσαν με την εκεί αποστολή της ομάδας του Ιάσονα με επικεφαλής τον Πρύτανη Περικλή Μήτκα. Το πενήντα τοις εκατόν των επιστημονικών ανακοινώσεων προήλθαν από τις τάξεις αποφοίτων του Ιάσονα.
Το Τμήμα αυτό Ελληνικής Φιλολογίας, με τη δυναμική ηγεσία του Igor Khaman, καταπιάστηκε πολύ σοβαρά με την υπόθεση της πανεπιστημιακής διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και ειδικότερα με τη συγγραφή διδακτικού υλικού γι’ αυτήν. Στη συνέχεια ανέλαβε, με ανάλογο ζήλο, τον εκσυγχρονισμό της σειράς σχολικών εγχειριδίων της αείμνηστης καθηγήτριας Ρίτοβας και τη μεταποίησή τους σε μοντέρνα σχολικά εγχειρίδια , με στόχο να κινήσει εν καιρώ και τη διαδικασία εισαγωγής της ελληνικής στα σχολεία μιας περιοχής, όπου η ομογένεια αριθμεί τουλάχιστον 50.000 ψυχές.
Για σημαντικό μέρος από αυτό το χρονικό διάστημα, η συγγραφή των σχολικών βιβλίων συνεχίστηκε αθόρυβα από ειδική ομάδα, υπό την εμπνευσμένη καθηγήτρια Λουίζα Μιροσνιτσένκο και με συμμετοχή της Ιωάννας Κακολύρη, εκπαιδευτικού εξ Ελλάδος, απεσπασμένης εδώ και χρόνια στο Κουμπάν. Στην τελική φάση, στην επιμέλεια συνέβαλαν και συνεργάτες του ΚΕΓ. Την όλη δαπάνη την επωμίστηκε πρόθυμα ο ομογενής Αφλατόν ΣΑΛΑΧΟΦ.
Το 2016, που εορτάστηκε ως «Αφιερωματικό Έτος Ελλάδας -Ρωσίας», η συγγραφή των σχολικών εγχειριδίων είχε πλέον περατωθεί, και είχε κινηθεί και η διαδικασία (πάλι από το Τμήμα του Kuban U.) για να εγκριθούν αυτά από το Ανώτατο Εκπαιδευτικό Συμβούλιο της Ρωσίας ως επίσημα βιβλία για την εισαγωγή της διδασκαλίας της ελληνικής σε ολόκληρη τη Ρωσική Ομοσπονδία –κάτι που έγινε, υπερακοντίζοντας την αρχική φιλοδοξία που περιοριζόταν στην τοπική εφαρμογή του μέτρου στο νότιο τρίτο της Ρωσίας.
Η τελική απόφαση φέρει πλέον την υπογραφή της Υπουργού Παιδείας Όλγας Βασίλιεβα. Εφεξής, τα ελληνικά διδάσκονται στην 5η και 6η Δημοτικού και στην 1η, 2α και 3η Γυμνασίου, φυσικά ανάλογα με την όποια ζήτηση. Η λιτή και νηφάλια προηγούμενη περιγραφή δεν μπορεί να κρύψει το γεγονός ότι η τελευταία δράση δεν είναι υπόθεση ρουτίνας: η διείσδυση στο εκπαιδευτικό σύστημα μιας άλλης χώρας απαιτεί ασυνήθιστο μόχθο και ασυνήθιστους ελιγμούς, και, όταν πραγματοποιείται, συνήθως αφορά στη διείσδυση μιας μείζονος γλώσσας στα εκπαιδευτικά συστήματα μιας μικρότερης χώρας, και επιτυγχάνεται με όρους πολιτικούς – το αντίστροφο σπανίζει , και τούτο δείχνει το μέγεθος της επιτυχίας αυτής.
Η τιμή ανήκει απολύτως στον δυναμικό βλαστό που ξεπήδησε από τον κορμό του ΙΑΣΟΝΑ. Εμμέσως όμως έχει αντανάκλαση και στη δική μας πλευρά, η οποία πιστώνεται με τη διορατική ανάληψη ενός τόσο περιεκτικού και μακρόπνοου Προγράμματος σαν τον ΙΑΣΟΝΑ και με τη διεκπεραίωσή του με επαγγελματικότητα, συστηματικότητα και συνέχεια. Προπάντων σύμφωνα με τη μεγάλη παράδοση της Φιλοσοφικής Σχολής του πρωτοποριακού ΑΠΘ. Σήμερα χάρη στη δράση του ΙΑΣΟΝΑ, υπάρχει μια «Βάση Δεδομένων» με 800 ηλεκτρονικές διευθύνσεις.
Αντιπροσωπεύει προσωπικότητες που η δεύτερη γλωσσική τους καρδιά χτυπάει στο στήθος του ΑΠΘ. Οι απόφοιτοι του ΙΑΣΟΝΑ βρίσκονται συνδεδεμένοι μαζί του και τροφοδοτούνται από αυτόν με ό,τι θετικό παράγεται στο Πανεπιστήμιο, στην Πόλη και στη Χώρα μας, και αυτό το αναμεταδίδουν στον κύκλο του ο καθένας, πάλι χάρη στα Κοινωνικά Μέσα Δικτύωσης όπου συμμετέχουν.
Συναποτελούν δηλαδή όχι απλώς μια ενεργή δύναμη που προκόβει επαγγελματικά, στις χώρες τους, υπηρετώντας συνάμα και τα κοινά συμφέροντα –αλλά και μια ψηφιακή κοινότητα Φιλελληνισμού, με την ευγενέστερη σημασία του όρου. Κάτι πολύτιμο, ιδιαίτερα σε καιρούς σαν τους σημερινούς.
Κύριε Καζάζη, το 2014 επισκεφθήκατε σχολεία με ελληνικό πρόγραμμα και στην Αμερική, όπου είχατε την ευκαιρία να συναντηθείτε με εκπαιδευτικούς και παράγοντες της κοινότητας που στηρίζουν την Ελληνόγλωσση παιδεία. Θα μπορούσε να εφαρμοσθεί κάτι ανάλογο με τον ΙΑΣΟΝΑ στις ΗΠΑ και στον Καναδά, όπου κι εκεί είναι ισχυρή η παρουσία του Ελληνισμού η οποία στηρίζει την ελληνική γλώσσα;
Διαφορετικές συνθήκες υπαγορεύουν διαφορετικά μέσα. Σε γενικές, όμως, γραμμές, και στην Αμερική και στον Καναδά η πρωτοβουλία πρέπει , πιστεύω, να προέλθει από τα πανεπιστήμια, τα οποία οφείλουν να μελετήσουν τα ισχύοντα στην άμεση περιοχή τους, και να ασκήσουν εκεί μια ευεργετική πολιτική ανάλογη με του «Ιάσονα». Οι «έδρες» έχουν τριπλό καθήκον: να προάγουν την έρευνα στην ειδικότητα τους με πρωτότυπη έρευνα και δημοσιεύσεις, να εξασφαλίζουν μεταξύ των άξιων μαθητών τους τους καλύτερους για τη δική τους διαδοχή, και να προσφέρουν στην ευρύτερη κοινωνία κάτι ε φ α ρ μ ο σ μ έ ν ο από την έρευνά τους. Το εφαρμοσμένο έργο, στην περίπτωσή μας, είναι η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας στο σχολείο. Αυτό το τελευταίο είναι απολύτως καθήκον των κατόχων των εδρών. Όσο ξέρω, όλες οι προϋποθέσεις είναι στην περίπτωση της Αμερικής και του Καναδά πολύ ευνοϊκότερες από ό,τι ήσαν στην περίπτωση των χωρών της Μαύρης Θάλασσας, που μόλις έβγαιναν από το σοβιετικό καθεστώς, που τις βάραινε επί εβδομήντα χρόνια. Είμαι αισιόδοξος.
Η ελληνική γλώσσα, στα διάφορα στάδια της πορείας της, από την Αρχαία, τη Βυζαντινή έως τη Νέα, διδάσκεται σήμερα σε 200 περίπου αυτοτελείς «έδρες» πανεπιστημίων του Εξωτερικού. Στη συνέντευξη που μας παραχώρησε ο πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και Καθηγητής του Τμ. Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννης Καζάζης, μας αφηγείται μια ιστορία που δείχνει με ποιον τρόπο μπορεί η ελληνομάθεια, ένα βασικό εκπαιδευτικό αγαθό που παράγεται στα Πανεπιστήμια, να περάσει στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και από εκεί να καταλήξει και στο τελευταίο ομογενειακό σπίτι, χωρίς δημόσια δαπάνη από την γενέτειρα.